Tadeusz Banachiewicz i Kazimierz Kordylewski poszli po gwiezdnych ścieżkach. Znani astronomowie z Krakowa
Dwaj wybitni XX-wieczni polscy astronomowie związani byli z Krakowem. Tutaj pracowali, dokonywali odkryć i wychowywali swoich następców.
Pierwszy z nich, Tadeusz Banachiewicz, urodził się 13 lutego 1882 r. w Warszawie. W 1900 r. ukończył tamtejsze V Gimnazjum (ze srebrnym medalem) i rozpoczął studia astronomiczne na Wydziale Fizyczno-Matematycznym Uniwersytetu Warszawskiego.
Już w ich trakcie opublikował swoją pierwszą pracę naukową w znanym niemieckim periodyku „Astronomische Nachrichten”. Traktowała ona o matematycznym opracowaniu obserwacji zakrycia gwiazdy przez Jowisza. W 1904 r. otrzymał na uniwersytecie tytuł kandydata nauk matematycznych i złoty medal za pracę z astronomii obserwacyjnej (na temat precyzyjnych pomiarów astrometrycznych wykonywanych tzw. heliometrem).
Zaproszenie do Krakowa
Zgodnie z ówczesnym zwyczajem studia uzupełniające odbył za granicą - w Getyndze, a potem w rosyjskim Centralnym Obserwatorium Astronomicznym w Pułkowie koło Petersburga. Po powrocie do Warszawy został młodszym asystentem w tamtejszym Obserwatorium Astronomicznym. Natomiast od 1910 r. pracował w Obserwatorium Astronomicznym Uniwersytetu w Kazaniu. Tam się habilitował, a jesienią 1915 r. przeniósł się do Obserwatorium Astronomicznego w Dorpacie (dziś to Tartu w Estonii). Był tam kolejno docentem prywatnym, docentem etatowym, profesorem nadzwyczajnym, a wreszcie dyrektorem. Dorpackim obserwatorium kierował do maja 1918 r., gdy uniwersytet został ewakuowany do Rosji.
Banachiewicz wrócił wtedy do Polski i podjął pracę na Politechnice Warszawskiej, zostając zastępcą profesora geodezji. W międzyczasie otrzymał od władz Uniwersytetu Jagiellońskiego zaproszenie do objęcia profesury astronomii. W tych latach, tuż po odzyskaniu niepodległości, władze krakowskiej uczelni starały się ściągać z zagranicy polskich uczonych, którzy zdobyli pozycję i uznanie, proponując im objęcie samodzielnych katedr. Tadeusz Banachiewicz propozycję przyjął i w marcu 1919 r. został profesorem UJ oraz dyrektorem uczelnianego Obserwatorium Astronomicznego przy ul. Kopernika.
W Krakowie zainicjował wydawanie najpierw „Okólnika Obserwatorium Krakowskiego”, w 1922 r. „Roczników Astronomicznych Obserwatorium Krakowskiego”, w 1923 r. „Dodatku Międzynarodowego do Roczników Obserwatorium Krakowskiego”, a wreszcie w 1925 r. periodyku naukowego „Acta Astronomica”.
Jednym z najważniejszych osiągnięć prof. Banachiewicza jako dyrektora obserwatorium było rozpoczęcie budowy terenowej stacji obserwacyjnej UJ. Wybrano dla niej szczyt Łysina w Beskidzie Wyspowym, około 30 km od Krakowa. Teren podarował jego właściciel, książę Kazimierz Lubomirski (dziś szczyt nosi nazwę Lubomir). Panowały tam dobre warunki obserwacyjne - w najbliższej okolicy nie było źródeł zanieczyszczenia powietrza i świateł. Stacja ukończona w 1922 r. z powodzeniem służyła do obserwacji i badań nad gwiazdami zmiennymi. Odkryto w niej dwie komety. We wrześniu 1944 r. została spalona przez Niemców, odbudowano ją dopiero w 2007 r.
Przewidział zakrycie
6 listopada 1939 r. prof. Banachiewicz został aresztowany podczas Sonderaktion Krakau. Wywieziono go do obozu w Sachsenhausen, z którego wrócił w lutym 1940 r. Niemcy zezwolili mu na wznowienie pracy w krakowskim obserwatorium, acz nie na stanowisku dyrektora, tylko zastępcy. Po wojnie Banachiewicz powrócił na stanowisko dyrektorskie. Jednocześnie został profesorem geodezji wyższej i astronomii na Wydziałach Politechnicznych Akademii Górniczo-Hutniczej. W 1953 r. pozyskał od wojska Fort Skała na Bielanach, w którym nową siedzibę znalazło Obserwatorium Astronomiczne UJ.
Naukowo Tadeusz Banachiewicz zajmował się mechaniką nieba i astronomią sferyczną. Prowadził obserwacje gwiazd zmiennych (stało się to specjalnością Obserwatorium Astronomicznego UJ), obliczał orbity komet i planetoid. Opracował metodę obliczania orbit parabolicznych, znaną dziś jako metoda Banachiewicza-Olbersa. W 1911 r. przewidział rzadkie zjawisko: zakrycie gwiazdy 6G Librae przez Jowisza i jego satelitę Ganimedesa. W marcu 1930 r. - krótko po lutowym odkryciu Plutona - na podstawie pierwszych obserwacji tej planety określił wstępnie jej orbitę. W 1927 r. zaprojektował chronokinematograf służący do precyzyjnej obserwacji całkowitych zaćmień Słońca. Urządzenie zostało z powodzeniem użyte podczas ekspedycji obserwacyjnych w czasie zaćmień w Laponii Szwedzkiej (1927), Stanach Zjednoczonych (1932), Grecji, Japonii oraz na Syberii (1936). Do historii astronomii przeszedł także jako autor tzw. krakowianów (1925), czyli specjalnych wzorów matematycznych stosowanych w geodezji oraz mechanice nieba, niezwykle ułatwiających obliczenia.
Tadeusz Banachiewicz zmarł w Krakowie 17 listopada 1954 r. Dzięki zabiegom swojego ucznia Kazimierza Kordylewskiego spoczął w Krypcie Zasłużonych na Skałce wśród zasłużonych artystów i innych uczonych.
Księżyce Kordylewskiego
Kazimierz Kordylewski był o pokolenie młodszy od Tadeusza Banachiewicza. Urodził się 11 października 1903 r. w Poznaniu. Tam ukończył szkołę powszechną i Gimnazjum im. św. Marii Magdaleny. Od młodości interesował się astronomią i ją też zaczął studiować w 1922 r. na Uniwersytecie Poznańskim.
Po dwóch latach przeniósł się do Krakowa na UJ. Był wyróżniającym się studentem, dzięki czemu od razu został zatrudniony jako asystent w Obserwatorium Astronomicznym UJ kierowanym przez prof. Banachiewicza.
Jego astronomiczny talent szybko się potwierdził: w 1926 r. Kordylewski skończył studia i od razu dokonał swojego pierwszego odkrycia - gwiazdy o nazwie Tau Corvi w konstelacji Kruka. W 1932 r. uzyskał doktorat z astronomii na Uniwersytecie Jagiellońskim, a dwa lata później został tam adiunktem. Wiele razy wyjeżdżał naukowo m.in. do Szwecji, Danii, Niemczech, Czechosłowacji, Laponii Szwedzkiej, Holandii.
Podczas okupacji zaniechał pracy naukowej i aby się utrzymać, zajmował się handlem. Podczas nieobecności aresztowanego przez Niemców prof. Banachiewicza opiekował się majątkiem Obserwatorium Astronomicznego UJ, m.in. zakopując w piwnicy zabytkowe przyrządy. Po zakończeniu wojny powrócił do pracy. W obserwatorium zorganizował służbę czasu, a od 1946 r. nadawanie sygnałów czasu na antenie Polskiego Radia. W 1949 r. zapoczątkował w Krakowie pokazy wahadła Foucaulta (odbywają się do dziś). W 1954 r. zajął się organizacją prac nad budową radioteleskopu w Krakowie.
Opracował prostą i szybką metodę graficzną wyznaczania minimum jasności gwiazd zmiennych (tzw. metodę kalkową). W 1956 r. na szczycie Łomnicy w Tatrach odkrył dwa Pyłowe Księżyce Ziemi (czyli drobiny materii w przestrzeni kosmicznej tworzące pyłowe chmury). Nazwano je Księżycami Kordylewskiego. Dla potwierdzenia odkrycia zorganizował trzy wyprawy morskie na wody równikowe. Ich uczestnicy prowadzili tam obserwacje nocnego nieba.
Wykładał astronomię z geografią matematyczną na UJ i w Państwowych Wyższych Szkołach Pedagogicznych w Krakowie i Rzeszowie, a także astronomię dla studentów fizyki na uniwersytetach w Krakowie i Lublinie. W Obserwatorium Astronomicznym UJ pracował przez 40 lat (z przerwą na czas okupacji). Na emeryturę przeszedł w 1974 r., ale nie przerwało to jego aktywności naukowej. Słynął z działalności popularyzatorskiej m.in. w Towarzystwie Wiedzy Powszechnej, szkołach, radiu i telewizji. W 1955 r. to właśnie z jego inicjatywy przeniesiono zwłoki prof. Tadeusza Banachiewicza z cmentarza Rakowickiego do grobów zasłużonych na Skałce.
Kazimierz Kordylewski zmarł 11 marca 1981 r. Spoczął na cmentarzu Rakowickim.